Şili’de 11 Eylül darbesinin 50. yılı: Darbe neden uluslararası etki yarattı?

Allende’nin yakınındaki siyasetçiler yakalanacak, Şili Stadyumu bir toplama kampı ve işkence merkezine dönüştürülecekti.

Diego Portales Üniversitesi’nden tarihçi Cristian Perez, “Darbe Şili halkını değiştirdi. Onu şüpheci, neo-liberal, öncekinden çok daha muhafazakar hale getirdi” diyor. Fakat darbe yanızca Şili’yi etkilemedi.

Soğuk Savaş’ın ortasında, Eylül 1973’te Augusto Pinochet liderliğinde düzenlenen darbe, dünyada olup bitenden bağımsız değildi.

Bolivya’da Hugo Banzer’in de facto hükümeti vardı, Brezilya’da halihazırda dokuz yıldır askeri rejim devam ediyordu. Uruguay’ı, daha sonra insanlık suçu işlemekten hapse girecek olan Juan Maria Bordaberry yönetiyordu, Arjantin’de silahlı kuvvetler 1976’da iktidara gelecekti.

Peki Şili darbesi neden sembolik bir önem taşıyor?

BBC Mundo, darbenin 50. yılında Şili’de yaşananların uluslararası etki yaratmasının dört nedenini araştırdı.

Salvador Allende herhangi bir lider değildi.

Tarihte halk oyuyla iktidara gelen ilk Marksistti. Mevcut hukuki çerçevede, sosyalist Şili’yi kurmanın peşindeydi. Bu nedenle hemen uluslararası bir figür haline gelmişti.

Cambridge Üniversitesi’nden Latin Amerika araştırmaları uzmanı David Lehmann, BBC Mundo’ya “Salvador Allende Avrupa ve dünyada büyük sempati uyandırdı. Fidel Castro ya da Che Guevara gibi devrimci bir kahraman değildi. Halkçı da değildi. Konuşan, müzakere eden eski tip bir siyasetçiydi” diyor.

“Peronizm gibi diğer Latin Amerika güçlerinin aksine, Şili Halk Birliği ittifaklarının yankısı ve diğer ülkelerle bağlantıları vardı. Bu nedenle Allende’nin ani ölümü şok etkisi ve büyük bir hayal kırıklığı yarattı. Onun barışçıl teklifine bu şekilde bir saldırı, o dönem yaşanan zorluklara rağmen, çoğu kişi için şok ediciydi” sözlerini ekliyor.

Essex Üniversitesi’nde siyasi teori üzerine çalışan Camila Vergara, Allende’nin saygı duyulan biri olduğunu belirtiyor:

“Çünkü oyunun kurallarına saygılıydı. Che Guevara ona kitabını ‘Aynı sonuçlara farklı yollarla ulaşmaya çalışan Salvador Allende’ye’ şeklinde imzalamıştı”.

Eylül 1972’de Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kongresi’nde yaptığı tarihi konuşmada Allende’nin Şili’de yaşananları, ulusal egemenliğe ulus ötesi müdahaleyi ifşa ettiğini, elinin kolunun bağlı olduğunu söylediğini ifade eden Vergara; “Bu, günümüze kadar yankı bulmaya devam eden insani, bilgece ve gerçek bir söylemdir” diyor.

Konuşmasını bitirdiğinde Allende ayakta alkışlanmıştı.

Vergara’ya göre Allende’ye karşı darbe, “dünya çapında işçi hareketinin şiddet yoluyla sona ermesi” olarak algılandı. “Bu Avrupa için son derece cesaret kırıcıydı.”

Tüm bunlara ek olarak, Şili uzun demokrasi geleneği olan bir ülke olarak görülüyordu.

ABD’ye zorluk çıkaran, 1970’te iktidara gelen solcu lider bunun bir kanıtıydı.

Halk Birliği koalisyonunun başındaki Allende; siyasi kutuplaşma ve artan enflasyon gibi zorluklar yaşanan Şili’de, Eylül 1970’te, yüzde 36 oyla ülkenin başına geldi. Bu onun devlet başkanlığı için dördüncü adaylığıydı.

Ülkenin ekonomik yapısını değiştirmeyi planlıyordu. Kurumları kamulaştırmakla işe başladı. Bu Şili’de muhafazakarları korkutmuştu.

Ülkede iş dünyası ile sendikalarda grev ve protestolar öne çıkarken aşırı sağda hükümete karşı sabotaj eylemleri başlatan Patria y Libertad (Vatan ve Özgürlük) cephesi ortaya çıkmıştı.

Diğer ideolojik uçta, Küba devriminden esinlenerek özel toprakları ve fabrikaları işgal eden bir gerilla grubu vardı.

ABD, o zamanki Başkan Richard Nixon ve Ulusal Güvenlik Danışmanı Henry Kissinger’ın talebi üzerine, sosyalist hükümetin başarılı bir imaj yansıtmasını ve Soğuk Savaş ortasında diğer ülkelere örnek yaratmasını engellemek için Allende’yi seçilmesinden itibaren boykot etti. Seçimlerde muhalefeti maddi olarak desteklemiş ve ekonomiyi daha da zora sokmak için adımlar atmıştı.

Ekim 1972’de ulaşımı tıkayan ve ekonomik zorlukları daha da artıran ulaşım grevi yeniden başladı. Daha sonra onların, muhafazakar El Mercurio gazetesi gibi Amerikan İstihbarat Servisi CIA’den finansman aldığı öğrenildi.

Bu gibi grevler tek başına iktidarı deviremezdi belki ama ordunun yönetimi ele geçirmesi için baskı oluşturuyordu.

1973 parlamento seçimlerinde Halk Birliği muhaliflerinin kurduğu Demokrasi Konfederasyonu (CODE) zafer kazansa da Allende’yi başkanlıktan indirmeye yetecek bir çoğunluk sağlayamadı.

Ülkede şiddet, grev, darbe girişimleri, ordunun rolü artmıştı. Sokaklardaki siyasi çatışmalarda daha fazla kan dökülüyordu. Birçok kişi Şili’nin iç savaşa doğru gidip gitmediğini sorguluyordu.